Spel verzacht de censurerende tegenstand van de ratio in een proces waarin de mens meer schept dan verdringt. Bewustzijn en onderbewustzijn kunnen elkaar dan beter verdragen in een vruchtbaar samenspel, waardoor de mens meer een geheel wordt.
Jon Roar Bjorkvold, 1989
Mijn spelen is leren en mijn leren is spelen.
Hiëronymus van Alphen (1746-1803)
Om te leren moet je afstand nemen van dagelijkse beslommeringen en emoties. Zolang je erin ondergedompeld bent, krijg je er geen zicht op of inzicht in. Je speelt met mogelijkheden die je wilt veroveren, handelt niet automatisch of volgt niet het goede voorbeeld. Het afstand nemen biedt de nodige ruimte, om naar eigen maat en maatstaf zich het gewenste eigen te maken. Cognitie en creatie gaan hierin samen. Leren via spel/theater vraagt naast verstandelijke vermogens, voorstelling- en aanvoelingsvermogen. Hierdoor ontstijgen spelers het louter logisch, rationeel begrijpen. Beelden doen een beroep op inlevingsvermogen en bieden een ruim zicht. Zowel spelers als toeschouwers benaderen de verbeelde werkelijkheid vanuit verschillende standpunten. Dit levert hun steeds een andere kijk op. Hierdoor krijgen spelers kansen om spelend te leren en lerend te spelen.
Spel is nog geen drama en drama is nog geen toneel of theater.
Speels spel
Spel in de zin van kinderspel als voorloper van toneel – theater, noemen we ‘spelen in rol, binnen een gemeenschappelijke verbeelding en zonder toeschouwers’.
Drama
Drama betekent handeling, maar ook treurspel. De eerste associatie: dramatisch, is terecht. Spanningen, problemen, conflicten, klachten, protesten zijn vaak de drijfveren waarom je speelt. LuPes I’s willen zich ermee bemoeien om inzichten en uitwegen te bieden. Ze nodigen een ieder uit het dramatische te onderzoeken en speels te leren hanteren.
Toneel
Hierin zit het woord tonen; spelers staan op het toneel. Ze zijn de actoren, (acteurs), degene die handelen (Latijn: agere) en zich gezien weten. Het tonen is impliciet voorwaarde en biedt ook meerwaarde aan het onderling spelen. Het speelse wordt daarbij echter beperkt door de eis van overdracht aan derden. Teksttoneel raakt enigszins in diskrediet in onze hedendaagse beeldcultuur.
Theater
Als je met theater de interdisciplinaire voorstellingen bedoelt waarin spel de andere kunstdisciplines integreert, is het handelen in een spelwerkelijkheid. Bij theater in de betekenis van gebouw, zit je in de zaal, ben je kijker of toeschouwer van het ‘schouwspel’. Je speelt niet meer zelf, je kijkt naar het spel van anderen. In spel en ook in de werkelijkheid (fake news) laten spelers weg wat zij niet van belang vinden. Ze stellen zelf bepaalde zaken centraal of voegen toe wat van belang is. Zo gaan ze op onderzoek en krijgen ze greep op belevenissen en ervaringen.
De ‘leerling in rol’ is de expert die problemen aankan. Als we het voorgaande samenvatten, komen we tot de volgende kenmerken van het ludische:
– verhoogt concentratie en betrokkenheid;
– biedt een veilige uitdaging om verder te gaan dan het verstand begrijpt;
– stimuleert de drang tot zelf ondernemen;
– kan spelers binnenleiden in nieuwe contexten.
Voor een beschrijving van de ontwikkeling van kinderspel tot theater verwijzen we naar de site voor het basisonderwijs: spelen vanuit verbeelding.
Terugblik op zeventig jaar spel/theateronderwijs
De volgende trends en doelen neem je waar in zeven decennia spel – theater:
• Ieders speldrang honoreren, stimuleren van speldurf en verwerken van de ervaren werkelijkheid (Slade);
• (H)Erkennen van het unieke van ieder menselijk wezen (Way);
• Bewustwordingsprocessen op gang brengen (Brecht)
• Oefenen in assertief en politiek bewust reageren (Boal)
• Ervaren dat je als speler meer weet en kunt (Heathcote);
• Spelers laten experimenteren met de wisselwerking van interne processen en externe gedragingen (Rosenberg);
• Ontwikkelen van het vormgevingsaspect van communicatie;
• Andere kunstmedia inzetten binnen theatrale presentaties;
• Aandeel leveren aan interdisciplinaire presentaties;
• Eigen kunstdiscipline van tijd tot tijd hoofdaccent laten zijn;
• Integreren van de eigen kunstdiscipline in interdisciplinaire projecten en presentaties.
De kracht van de verbeelding tilt mensen boven de beperking van alledag uit. Iedereen, migrant of niet, heeft recht op een neigen ontdekkingstocht door het hele veld van een rijkgeschakeerde cultuur.
Pantser of Ruggegraat, (1995 Ministerie van OCW).
Publicaties
Bjorkvold Jon Roa, De Muzische Mens Rotterdam: van Donker, 1989. vertaling door Jan Joost van Walsum. Rotterdam: Donker, 1992.
De sites digischool.nl (‘community drama’), cultuurnetwerk.nl en docentendrama.nl geven een goede oriënterende aanzet.
www.ludische-pedagogie.eu biedt eveneens een degelijke onderbouwing.
Ubbergen, update winter 2021