Als je ziet wat je weet,
hoort wat je zegt,
voelt wat de ander je aanreikt,
wordt zomaar wat improviseren
elementair samenspel.                       

Lidwine Janssens

Samenspel is een essentieel vervolg op de spelkwaliteiten die ieder ontwikkelt bij  verbeelding en het instrument. Spelen doe je namelijk nooit alleen, altijd met elkaar en/of voor publiek. Als impressie (verbeelding) en adequate expressie (instrument) samenkomen, wordt interactie (samenspel) mogelijk.

Samenspel kun je niet ernstig genoeg nemen

Samenspelend een spelwerkelijkheid tot leven roepen. Theater en films gaan over mensen in een onderling spanningsveld. Dit spanningsveld maak je voelbaar en waarneembaar tijdens samenspel. Eerst speelt ieder vanuit eigen ideeën en interpretatie en is er minder aandacht voor samenspel. Via reacties van medespelers ontdekken zij hoe hun personage overkomt en stellen hun spel bij.

Voorbeeld

Liza had vanuit een sterke inleving en beleving de rol gespeeld van  naïef Roodkapje. Niemand had in haar een drugsgebruiker gezien (1). In het samenspel met de wolf (drugsdealer) was haar nieuwsgierigheid onduidelijk. Hierdoor on de wolf zijn rolopdracht (verleiden tot drugs) niet  spelen (2). Ieder schreef als Roodkapje een dagboekfragment over haar drang  vaker in dromenland te willen vertoeven (3). Nu begreep Liza meer het geslepen verleiden tot verslaving. Ze zag vervolgens eerst de scene van Liselotte, die in rol van drugsbaron Paul instrueert hoe hij Roodkapje kan verleiden (3). In een vervolgscene wordt de spanning duidelijker tussen het naïeve meisje en de sluwe wolf (2). Als later de wolf opgepakt wordt en Roodkapje hem de eerder gekregen cocaïne teruggeeft, zijn de rollen omgekeerd (4). Niet de wolf maar Roodkapje heeft de ander te grazen genomen.

Duiding van de cijfers:

Het gaat om het zich voorstellen, beleven en adequaat uitdrukken (1 – 3). Door spelervaring en reflectie ontstaat gerichtheid op de interactie ter plekke op de spelvloer (2). De speler raakt bedrevener in het afstemmen van de eigen expressie op die van medespelers. Hierdoor komt het spanningsveld tussen de verschillende uitdrukkingen en indrukken van speler en medespelers in beeld. Bovendien kan ieder type weer wisselen van status, waardoor de impact van daden op het scèneverloop duidelijk in beeld komt (4). Als het samenspel naast medespelers en groepsgenoten en ook nog andere toeschouwers wil bereiken, komen we in een volgende fase: vormgeving.

Van expressie naar communicatie

De aandacht groeit voor rol- en situatieverheldering, spanningsopbouw, verrassing en intensiteit. In het verlengde van het impressief (verbeelding) en het expressief (instrument) vaardiger worden, ontwikkelt zich interactie (samenspel). Spelers krijgen  oog, oor en gevoel voor fysieke taal en zeggingskracht van medespelers. Door gerichte training  en begeleiding leren spelers contact te houden met eigen ideeën, impulsen en in te gaan op die van anderen. In Samenspel  krijgt het ludische alle kansen als je hen de ruimte geeft tot  improviseren. Actie en reactie in het hier en nu vanuit hetgeen zich aandient, door medespelers of eigen impuls. Al doende leren ze impulsen van zichzelf en  anderen te verwerken en te beantwoorden.

Kerncompetenties van de mens

Spel draagt wezenlijk bij aan de integrale doelen van het onderwijs. Deze benoemen de menselijke mogelijkheden als zintuiglijk, motorisch, sociaal emotioneel, cognitief en creatief. We staan hier stil bij  de sociaal–emotionele competenties en samenspel

Kunst moet raken

Het gaat in deze om ontroering, die samenspel  teweeg brengt. Spelers brengen daartoe  emotionele spankracht en diepgang van een scène tot uitdrukking. Eigen ervaringen zijn hun drijfveer, ze transformeren deze in spel. Door het persoonlijke in zekere mate te overstijgen in  rol, worden ze al spelend zich bewust van persoonlijke kwesties. Dat blijft altijd privé. Je bespreekt rollen en spelsituatie. Improviserend spel komt eventueel voort uit gemoedsbeweging, maar blijft onbesproken. Hoog oplopende emoties in een grote groep met onvoldoende tijd, dagen ieder teveel uit. Geen ‘dramatische toestanden’ op de spelvloer. Ervaringen opgedaan in spel kan ieder in de werkelijkheid benutten. Vragen bieden inzicht over rol en spelsituatie. Vaak worden ervaringen en ontroeringen gevoeld, herkend, uitgespeeld. Al spelend bevrijden ze zich, dat is de intrinsieke waarde van spelen.

Improviseren

Improviseren is spelen met een beperkte of geheel geen voorbereiding. De spelinhoud ontstaat al spelend. ‘Don’t tell them, show them‘. Laat  zien wat je zeggen wilt, vertel het ons niet. De goede gewoonte om te doen wat je zegt, is voor theater niet interessant.
Alles ontstaat ter plekke en vraagt om reactie. Het spelen vergt weinig voorbereiding. Het leren improviseren vergt daarentegen veel tijd. Een onervaren speler kan moeilijk tegelijkertijd gericht zijn op speltechniek en spelinhoud. Als je improviseert, speel je tegelijkertijd een personage, verzin je tekst en mise-en-scène, speel je samen en bouw je een verhaal op. Dit vergt tijd van ontwikkeling, training en spelveiligheid. Speltechnisch goed improviseren met spelinhoudelijke ontwikkeling vraagt om herhalingen van een scène.

Fasen en in en aspecten van een improvisatie

Schetsen van een verhaal op de vloer.
Weg laten wat minder relevant was.
Aanscherpen wat onduidelijk was.
Herhalen van sterke momenten.
Een spanningslijn aanbrengen.
De personages sterker kleuren.
Enzovoort.

Aspecten van samenspel:

• tijdens de voorbereiding uit alle ideeën een samenhangend geheel destilleren;
• samenspelen conform de eerder gemaakte afspraken;
• spelen terwijl groepsgenoten kijken;
• initiatief nemen tijdens het samenspel en non-verbaal en/of verbaal ageren;
• reageren tijdens het spel op spelimpulsen en spelsignalen;
• onvoorbereid improviseren;
• invloed herkennen van solo en samenspelmomenten  op  ontwikkeling van de totale verhaallijn
• betekenis geven aan het samenspel van professionele spelers.

De verleidelijke appel van Eva blijkt zuur te zijn.

definiëren:            ha, een appel!
ageren:                  ik geef de appel.
ontvangen:           appel aanpakken.
accepteren:           een hap nemen, je kiezen vermalen.
incasseren:           oei zuur!
verwerken:           je maagsappen gaan aan het werk.
reageren:              geen tweede hap nemen.
erna ontdek je:    zuur in de mond, maakt het hart ongezond,
Deze kwaliteiten zijn altijd in samenhang aanwezig, zelden in de juiste verhouding.
Benoem deze en volgende kwaliteiten vaak in een nabesprekingen.

Spelkwaliteiten en non kwaliteiten

definiëren:                       Helder weten en spelend weergeven wat z/hij spelen wil.
niet definiëren:               Onduidelijk spelen.
ageren:                             Initiatief nemen
niet ageren:                     In rol aanwezig, geen initiatief . Ging het spel te snel, te fel of te onverwacht ?
ontvangen:                      Openstaan en waarnemen wat er gebeurt.
niet ontvangen:               Voorbijgaand aan het waarneembare, spelen vanuit eigen ideeën.
accepteren:                      Ja zeggen op elk (on)mogelijk aanbod en daar een  draai  aan geven.
niet accepteren:              Nee zeggen omdat z/hij niet meekomt met impulsen van anderen of eigen normen/logica niet loslaat.
incasseren:                      Beleven van alles wat er gebeurt en in reactie laten merken
niet incasseren:               Het  beleven niet laat merken.
verwerken:                     impulsen van anderen meenemen in eigen spel.
niet verwerken:              het onbekende/onverwachte niet meenemen,
reageren:                        een reactie op een actie.
goed reageren:               Vanuit verwerking antwoorden op het spelaanbod.
niet reageren:                 Geen antwoord in reactie op het aanbod.
Als impressie (verbeelding) en adequate expressie (instrument) samenkomen, wordt interactie (samenspel) mogelijk.

Tegenspel

Door tegenspel beseffen spelers wat hun actie  aanricht. Door rolwisseling verkennen ze de situatie , standpunten en posities (hiërarchie) van de ander. Spel benut speelruimte en experiment. Een ludisch pedagoog begeleidt dat proces. Zodat spelers intentie, bedoeling en tegenstellingen die spelspanning veroorzaken, in veiligheid verkennen. Zij krijgen zicht op oorzaak–gevolg  en leren ageren, incasseren, reageren. Z0 ontdekken ze communicatieve mogelijkheden en beperkingen. Waarom actie – reac­tie op­roept. Ze ontwikkelen daardoor sociaal-emotionele vaardigheden.

Tijd

Realiseer je altijd hoeveel tijd alle spelers werkelijk actief betrokken zijn. Hoeveel tijd jij nodig hebt voor uitleg, organisatie en nabespreking. Streef steeds naar efficiëntie, zodat er  speeltijd is in de beschikbare lestijd. Kwaliteit ontstaat  in rust, ruimte en via uitdagende, inspirerende opdrachten en opmerkingen.

Diffuse grenzen

De grens tussen improviseren en scenisch vormgeven is altijd diffuus. Naarmate een regisseur meer voorschrijft en oplegt, neemt ruimte voor improviseren af.  Je werkt als begeleider nauw samen met je spelers, die al improviserend eigen ideeën en die van jou onderzoeken. Je vraagt veel van spelers om spontaan te durven ageren vanuit eigen impulsen of ideeën en te reageren op elkaar. Vaak is er dan minder aandacht voor een boeiende  verhaalontwikkeling. Ben duidelijk: vraag je thematisch spel, spontaan spel of beide? Kunnen spelers dit gelijktijdig? Vraag je specifiek een van beide of laat je door herspelen eerdere impulsen uitwerken die de groep de moeite waard vindt? Improviseren is in feite het in elkaar weven van alle spelvaardigheden

De spelvormen hiernaast kunnen op zich staan, ze bieden ook inspiratie voor vervolgopdrachten waarin het trainen centraal staat. Bij tijd en wijle volledig in een element zijn, straalt af op het totaal. Het onderscheid dient het focussen tijdens een les of lesonderdeel. De vijf elementen kunnen niet zonder elkaar als je speelt, wel tijdens trainen. In spelsituaties komen ze altijd allemaal samen. Voor bijna ieder spel is het zinvol om kijkkaarten en vragen te gebruiken om spelers en toeschouwers te focussen op hetgeen vandaag aan de orde is. Spelsuggesties voor samenspel, vind je hiernaast onder de knoppen.

Lesvoorbeeld van Maartje van Amersfoort

Ubbergen, update winter 2021